آخرین ویرایش : January 21, 2013

محمد حسن میرزا قاجار

نایب السلطنه

مناصب و مشاغل

حاکم

منطقه آذربایجان

( تا ۱۲۹۹ه.ش. )

احمد شاه پس از تاجگذاری، طی فرمانی محمدحسن ميرزا وليعهد چهارده ساله را طبق سنت به فرمانروایی آذربايجان تعيين نمود اما وقوع جنگ جهانی اول و اشغال آذربايجان توسط نيروهای عثمانی و روسيه، مسافرت و اقامت ولیعهد در آذربايجان را به تأخير انداخت تا سرانجام با پيشکاری و وزارت حاج محتشم السلطنه اسفندياری به تبريز رفت و تا 1299 ه.ش گاهی در آذربايجان و زمانی در تهران می گذرانيد. در 1299 ه.ش شيخ محمد خيابانی شهر تبريز را اشغال نمود و محمدحسن ميرزا وليعهد را از شهر اخراج کرد.

حوادث مهم زندگی

تبعید به

کشور عراق

( ۱۳۰۴/۰۸ه.ش. )

زمانی که مجلس شورای ملی (دوره چهارم) فرماندهی کل قوا را از احمدشاه منتزع و به سردار سپه واگذار نمود، وليعهد به فکر افتاد مقام سلطنت را احراز نماید، اما سردار سپه با کمک یارانش در روز نهم آبان 1304ه.ش طرح انقراض سلسله قاجاريه را در مجلس به تصويب رساند، در این روز کاخ گلستان (محل اقامت ولیعهد) تحت کنترل نيروی نظامی قرار گرفت و در اوايل شب، محمدحسن ميرزا را با مقداری اثاثيه شخصی در اتومبيل جا داده، با عده ای سرباز به مرز ايران و عراق برده و از مرز خارج کردند. در عراق جمعی از رجال قاجار از او استقبال کردند. محمدحسن ميرزا يکسر به ديدار ملکه جهان مادرش رفت که در کربلا اقامت داشت. محمدحسن ميرزا چندی در عراق به سر برد سپس به فرانسه رفت.

روابط خانوادگی

نام همسر

مهین بانو قاجار

محمد حسن میرزا اولین ازدواجش در هیجده سالگی با مهین بانو دختر ملک منصور میرزا شعاع السلطنه (دخترعمویش) بود که صاحب یک دختر شد به نام گیتی افروز ولی این ازدواج دوام زیادی نکرد و به جدائی انجامید.

نام پدر

محمد علی شاه قاجار

محمد حسن سومین فرزند ذکور محمد علی شاه بود.

نام مادر

ملکه جهان

نام برادر

احمد شاه قاجار

نام پدربزرگ

کامران میرزا نایب السلطنه

پدر بزرگ مادری.

مظفرالدین شاه قاجار

پدربزرگ پدری.

دارای رابطه خانوادگی با

ملک منصور میرزا شعاع السلطنه

محمد حسن میرزا همسر دختر شعاع السلطنه ــ مهین بانو ــ بود.

تاریخ تولد	۱۲۷۹ه.ش.
تاریخ درگذشت	۱۳۲۱ه.ش.
محل تولد	شهر تبریز
محل درگذشت	شهر بغداد
ملیت	کشور ایران
پیرو	مذهب شیعه

توضیحات بیشتر:

محمدحسن میرزا در 1285ه.ش به اتفاق پدرش به تهران آمد و از همان زمان تحصیلات خود را نزد معلمین خصوصی آغاز کرد. در استبداد صغیر چندی نزد پدرش در باغشاه اقامت داشت تا سرانجام پس از فتح تهران توسط مجاهدین گیلانی و بختیاری، در معیت پدر و مادرش به کاخ تابستانی سفارت روس واقع در زرگنده شمیران پناهنده شدند.
در کودتای 1299 ه.ش محمدحسن میرزا در تهران اقامت داشت. وقتی از ورود نیروی قزاق استحضار یافت، شبانه از کاخ گلستان به فرح آباد گریخت تا در پناه برادرش (احمدشاه) جان خویش را حفظ کند.
در اواسط حکومت سید ضیاءالدین، روابط احمدشاه با وی تیره و تار شد و سید ضیاءالدین به این فکر افتاد که موجبات سقوط احمدشاه را از سلطنت فراهم نماید و در عوض محمدحسن میرزا ولیعهد را به شاهی بنشاند. در این زمینه مذاکرات زیادی بین سید ضیاءالدین و ولیعهد انجام گرفت ولی قبل از آنکه اقدام مثبتی به عمل آید، سید ضیاء از رئیس الوزرائی معزول و به خارج از ایران تبعید گردید. چند روز بعد محمدحسن میرزا ولیعهد ظاهرا برای معالجه عازم اروپا گردید و رئیس الوزراء اعلامیه ای در این مورد صادر نمود ولی همه جا صحبت از تبعید ولیعهد به اروپا بود. احمدشاه سفر دوم خود را به اروپا در اواخر 1300 ه.ش که مشیرالدوله رئیس الوزراء بود آغاز نمود و درغیاب خود حسنعلی میرزا اعتضادالسلطنه برادر بزرگتر از خود را نایب السلطنه نمود. در اروپا بین احمدشاه و محمدحسن میرزا ملاقاتی دست داد و به هر کیفیتی که بود احمد شاه را راضی کردند از تقصیرات وی بگذرد و اجازه دهد به ایران بازگردد و در غیاب شاه به امور کشور رسیدگی کند. احمدشاه تسلیم شد و به محمدحسن میرزا اجازه داد به تهران بازگردد و وی پس از یک سال به تهران بازگشت. پس از بازگشت احمدشاه از اروپا روابط دو برادر صمیمانه بود و در تمام مراسم شرکت داشتند. در اواسط 1302 ه.ش مجددا احمدشاه تصمیم به مسافرت به اروپا گرفت و مشیرالدوله رئیس الوزراء برای اینکه شاه را از سفر منصرف سازد، استعفا داد و احمدشاه علیرغم میل باطنی خود، رضاخان سردار سپه را به رئیس الوزرائی برگزید و خود پس از خداحافظی با حجج اسلام در قم عازم سفر سوم شد. سفری که دیگر بازگشت نداشت و در غیاب وی محمدحسن میرزا ولیعهد نایب السلطنه ایران گردید.
در روز 28 اسفند 1302 رضاخان سردار سپه درصدد برآمد که رژیم سلطنتی را منقرض و رژیم جمهوری را جانشین آن سازد، عده ای از سران قاجاریه و نزدیکان ولیعهد را نزد خود احضار نموده و به آنها مأموریت داد که با محمدحسن میرزا مذاکره و استعفای او را از ولیعهدی بگیرند و کاخ گلستان را نیز تخلیه نماید. هیاتی شامل حاج معین الدوله، میرزا محمودخان احتشام السلطنه، یمین الدوله فرزند ناصرالدین شاه و حاج مخبرالسلطنه هدایت با ولیعهد ملاقات نمود اما محمدحسن خان حکم سردار سپه را نپذیرفت. به علت مخالفت شدید روحانیان با جمهوری، مسئله استعفا و خروج ولیعهد منتفی شد و از طرف مجلس، دکتر محمد مصدق مامور شد تا موجبات آشتی کنان سردار سپه و محمدحسن میرزا را فراهم کند که موفق شد.
وی در عمر نسبتا کوتاه خود یک زن عقدی و پنج زن صیغه ای اختیار کرد. دومین ازدواج وی با "عزیز اقدس" دختر یک بازرگان تبریزی بود و صاحب یک دختر شد به نام "شمس اقدس". این دختر با دکتر خلیل ملک ازدواج کرد و در 1371 ه.ش درگذشت. چهارمین همسر وی "محترم السلطنه" بود که همراه "محمدحسن میرزا" به خارج نرفت و متارکه کرد و بعدها به همسری سر پاس رکن الدین مختاری درآمد. محمدحسن میرزا از این خانم پسری داشت به نام سلطان "حمید میرزا" که در نیروی دریائی انگلیس درجه افسری داشت. "شمس الملوک" همسر دیگر محمدحسن میرزا نیز یک فرزند به نام "رکن الدین میرزا" از خود باقی گذارد. رکن الدین میرزا در 1334 به ایران آمد و مطالبه املاک پدر خود را نمود، مخصوصا در مورد ملک اقدسیه پافشاری کرد. دولت وقت مبلغ 8 میلیون ریال بابت قیمت اقدسیه به او پرداخت. "انیس السلطنه" آخرین همسر محمد حسن میرزا بود که فرزندی نداشت و به بیماری سل در جوانی درگذشت.
تحصیلات متوسطی داشت و زبان فرانسه و انگلیسی را به خوبی تکلم می کرد.